[email protected]

Beynəlxalq ticarət hüququ / noyabr 2024-cü il

Hüququn unifikasiyası mövzusu, müxtəlif dövlətlərin fərqli hüquq sistemlərinin uyğunlaşdırılması və ümumi bir hüquq qaydalarının yaradılması prosesini əhatə edir. Bu proses, xüsusilə beynəlxalq ticarət hüququnda dövlətlərarası ticarətin asanlaşdırılması və hüquqi maneələrin aradan qaldırılması məqsədi daşıyır. Hüququn unifikasiyası qlobal əməkdaşlığı, ticarətin inkişafını və hüquqi mübahisələrin həllini sadələşdirmək üçün mühüm addımdır.

Bir çox sahədə, xüsusən də ticarət hüququnda müxtəlif dövlətlər arasında hüquqi fərqlər ticarətçilər üçün risk və əlavə xərc yaradır. Hüququn unifikasiyası bu problemləri aradan qaldırmaq üçün dövlətlərin vahid hüquqi standartlar qəbul etməsini təmin edir. Məsələn, Beynəlxalq Satış Müqavilələri haqqında Birləşmiş Millətlər Konvensiyası (CISG), 80-dən çox ölkə tərəfindən qəbul edilmişdir. Bu konvensiya, beynəlxalq mal satışı ilə bağlı hüquqi məsələlərdə vahid qaydalar təqdim edərək, tərəflər arasındakı hüquqi fərqləri minimuma endirir.

Beynəlxalq nəqliyyat hüququ sahəsində də unifikasiya mühüm rol oynayır. Hava daşımaları ilə bağlı Varşava Konvensiyası və Dəniz daşımaları üçün Haaqa Qaydaları kimi beynəlxalq konvensiyalar, müxtəlif hüquq sistemlərini uyğunlaşdıraraq nəqliyyat sənayesində fəaliyyət göstərən tərəflər üçün vahid hüquqi əsaslar təmin edir. Bu cür beynəlxalq konvensiyalar dövlətlər arasında hüquqi fərqləri aradan qaldırır, beləliklə beynəlxalq ticarət əməliyyatları daha sürətli və etibarlı şəkildə həyata keçirilir.

Hüququn unifikasiyası qlobal iqtisadi inkişaf və dövlətlərarası əməkdaşlıq üçün zəruri bir prosesdir. Bu, müxtəlif hüquq sistemlərinin bir araya gəlməsinə kömək edir və beynəlxalq ticarətin və hüquqi münasibətlərin sadələşdirilməsinə şərait yaradır. Hüququn unifikasiyasının təmin etdiyi faydaları daha konkret olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:

Birinci növbədə, hüququn unifikasiyası iqtisadi faydalar təmin edir. Fərqli hüquq sistemlərinin olması beynəlxalq ticarətdə mübahisələr yaradır və əməliyyatların icrasını ləngidə bilir. Unifikasiya edilmiş hüquq qaydaları isə ticarət proseslərinin daha tez, asan və effektiv həyata keçirilməsinə şərait yaradır. Misal üçün, INCOTERMS qaydaları beynəlxalq ticarətdə satıcı və alıcı arasındakı öhdəlikləri aydın şəkildə müəyyən edərək anlaşmazlıqları və hüquqi riskləri minimuma endirir. Bu qaydalar, daşınma, risk keçidi və sığorta məsələlərini standartlaşdıraraq, tərəflərə vaxt və resurs qənaəti təmin edir. Həmçinin, INCOTERMS qaydalarının beynəlxalq səviyyədə tanınması və geniş istifadəsi ticarət proseslərini daha səmərəli və etibarlı edir.

Hüququn unifikasiyasının digər bir faydası beynəlxalq investisiyaların cəlb olunmasında özünü göstərir. Çoxmillətli şirkətlər və investorlar, hüquq sistemləri arasındakı fərqlərin azaldığı ölkələrdə investisiya etməyə daha çox meyillidirlər. Məsələn, Avropa İttifaqı çərçivəsində hüquqi inteqrasiya və vahid qaydaların tətbiqi xarici sərmayələrin artmasına səbəb olub. Bu da göstərir ki, hüququn unifikasiyası daha dayanıqlı və proqnozlaşdırıla bilən biznes mühiti yaradır.

Üçüncü olaraq, hüququn unifikasiyası hüquqi mübahisələrin həllini asanlaşdırır. Fərqli hüquq sistemləri ilə üzləşən beynəlxalq bizneslər tez-tez mübahisələrə və hüquqi qeyri-müəyyənliyə məruz qalır. Unifikasiya edilmiş hüquq qaydaları isə mübahisələrin tez və ədalətli həlli üçün daha sabit və aydın baza təmin edir. Bunun nəticəsində məhkəmə prosesləri qısalır və hüquq sistemləri daha səmərəli işləyir.

Nəhayət, hüququn unifikasiyası qlobal əməkdaşlıq və inteqrasiya proseslərini sürətləndirir. Bu, beynəlxalq təşkilatların və dövlətlərin birgə fəaliyyətini daha effektiv edir. Beləliklə, hüququn unifikasiyası yalnız iqtisadi və hüquqi faydalar təmin etmir, həm də beynəlxalq sülh və sabitliyə töhfə verir.

Beləliklə, hüququn unifikasiyası beynəlxalq ticarət, investisiya, hüquq mübahisələri və qlobal əməkdaşlıq üçün çoxsaylı faydalar yaradır. Dövlətlər və təşkilatlar üçün bu prosesin dəstəklənməsi qlobal hüquq sistemlərinin təkmilləşdirilməsi və gələcək inkişaf üçün vacibdir.

Hüququn unifikasiyasının həyata keçirilməsi üçün müxtəlif metodlardan istifadə olunur. Bunlar arasında beynəlxalq konvensiyalar, model qanunlar, yumşaq hüquq (“soft law”), model müqavilələr və hüquqi bələdçilər (“legal guides”) yer alır.

Beynəlxalq ticarət hüququnun unifikasiyasında beynəlxalq konvensiyalar əsas rolu oynayır, çünki onlar müxtəlif ölkələrin hüquqi sistemləri arasında ortaq tənzimləyici çərçivə yaradır. Bu konvensiyalar vasitəsilə ticarət müqavilələri, ödənişlər, malların çatdırılması, zərərçəkmiş tərəflərin qorunması kimi əsas məsələlər standartlaşdırılır. Belə bir hüquqi vahidliyin yaradılması, milli qanunvericiliklərin müxtəlifliyindən irəli gələn anlaşmazlıqları azaldır və ticarət tərəfləri üçün daha şəffaf, proqnozlaşdırıla bilən bir mühit təmin edir.

Beynəlxalq konvensiyaların ən önəmli nümunələrindən biri 1980-ci ildə qəbul olunmuş "Beynəlxalq Alqı-Satqı Müqavilələri haqqında BMT Konvensiyası"dır (“CISG”). CISG alqı-satqı müqavilələrində malların təslimindən ödənişlərə qədər olan hüquqi məsuliyyətləri aydın şəkildə müəyyənləşdirərək, tərəflər arasındakı anlaşılmazlıqları azaltmağa və əməliyyatları asanlaşdırmağa kömək edir. CISG-yə qoşulmuş ölkələrin hüquqi sistemlərinin fərqli olmasına baxmayaraq, bu konvensiya ilə ümumi qaydalar qəbul edilmişdir və bu, beynəlxalq ticarətə əhəmiyyətli dəstək verir.

UNCITRAL beynəlxalq ticarət hüququnun unifikasiyasında aparıcı qurumlardan biridir və müxtəlif konvensiyalar, modellər hazırlayaraq bu prosesi dəstəkləyir. UNCITRAL-ın hazırladığı digər mühüm sənədlərdən biri "Beynəlxalq Kredit Məktubları haqqında Konvensiya"dır ki, bu da bank təminatları və ödənişlər üzrə standartlar təqdim edir. Bu cür konvensiyalar və digər beynəlxalq sazişlər, ölkələrarası iqtisadi əlaqələrin inkişafını stimullaşdırır, tərəflərin risklərini və əməliyyat xərclərini azaldır.

Beləliklə, beynəlxalq konvensiyalar, beynəlxalq ticarət hüququnun unifikasiyasında çox mühüm əhəmiyyətə malikdir və ölkələrin ticarət əlaqələrinin möhkəmlənməsi, eyni zamanda qlobal iqtisadiyyatın inkişafı üçün güclü təməl yaradır.

Beynəlxalq ticarət hüququnun unifikasiyasında model qanunlar da əhəmiyyətli bir vasitə kimi çıxış edir. Model qanunlar, dövlətlərə qəbul edilmək üçün təqdim edilən hüquqi nümunələrdir və bu qanunlar birbaşa məcburi deyil. Onların məqsədi, dövlətlərə öz milli hüquq sistemlərində müəyyən hüquqi sahələrdə vahid standartların tətbiqini təklif etməkdir. Bununla da, müxtəlif hüquq sistemləri arasında uyğunlaşma əldə edilir və beynəlxalq ticarətdə hüquqi maneələr azalır.

Beynəlxalq Ticarət Hüququ üzrə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Komissiyası (UNCITRAL), beynəlxalq kommersiya hüququnun unifikasiyasında model qanunların hazırlanmasında mühüm rol oynayır. Bu komissiya müxtəlif sahələr üzrə model qanunlar hazırlayır. UNCITRAL-ın Beynəlxalq Kommersiya Arbitrajı üzrə Model Qanunu buna misaldır. Bu qanun, beynəlxalq kommersiya mübahisələrinin həlli üçün arbitrajın istifadəsini təşviq edir və dünya miqyasında müxtəlif dövlətlər tərəfindən qəbul edilib. Arbitraj proseslərinin beynəlxalq səviyyədə vahid və etibarlı qaydalar çərçivəsində aparılmasına kömək edir, bu da ticarət tərəfləri arasında hüquqi qarşıdurmaları minimuma endirir.

Başqa bir nümunə isə Elektron Kommersiya üzrə UNCITRAL Model Qanunudur. Bu qanun, dövlətlərə elektron ticarət üçün uyğun hüquqi çərçivə təmin etmək məqsədilə hazırlanıb. Bu qanunun qəbulu ilə dövlətlər elektron ticarət sahəsində ortaq standartlar yaradır və müxtəlif ölkələrdə fəaliyyət göstərən müəssisələr üçün hüquqi tənzimləmələrin uyğunlaşmasına nail olurlar.

Model qanunlar, dövlətlərə beynəlxalq ticarətdə hüquqi maneələrin aradan qaldırılması və vahid standartların yaradılması üçün effektiv vasitə təmin edir. Onlar birbaşa məcburi olmasa da, dövlətlərin qanunvericilik orqanları bu model qanunları öz yerli qanunvericiliklərinə uyğunlaşdıraraq qəbul edə bilərlər. Bu da qlobal hüquqi sabitliyə və beynəlxalq kommersiya hüququnun inkişafına böyük töhfə verir.

Beynəlxalq ticarət hüququnun unifikasiyasında bir digər vasitə isə yumşaq hüquq (soft law)   qaydalarıdır. Yumşaq hüquq, hüquqi normativlərin formal olaraq məcburi gücə malik olmadığı, lakin praktikada böyük təsir gücünə sahib olan qayda və prinsipləri ifadə edir. Lakin müqavilə tərəfləri bu qaydalara istinad etdiyi zaman bunlar tərəflər üçün məcburi xarakter daşıyır. Yumşaq hüququn unifikasiyadakı rolunu daha yaxşı başa düşmək üçün INCOTERMS, UNIDROIT prinsipləri və ICC-nin akreditif qaydaları kimi beynəlxalq alətlərə nəzər salmaq olar.

INCOTERMS (International Commercial Terms) Beynəlxalq Ticarət Palatası (ICC) tərəfindən ticarət müqavilələrinin şərtlərinin standartlaşdırılması üçün hazırlanmış terminlərdir. Bu qaydalar hüquqi olaraq məcburi deyil, lakin beynəlxalq ticarətdə geniş tətbiq olunur. INCOTERMS şərtləri satıcı və alıcı arasındakı məsuliyyətləri, risklərin ötürülməsini və malın daşınma xərclərinin bölüşdürülməsini müəyyən edir. Müxtəlif ölkələrin ticarət qanunvericilikləri bir-birindən fərqləndiyi üçün INCOTERMS ticarətçilərə anlaşılmazlıqlardan qaçınmaq imkanı yaradır.

Beynəlxalq Ticarət Müqavilələri haqqında UNIDROIT Prinsipləri,  Beynəlxalq Özəl Hüququn Unifikasiyası İnstitutu (UNIDROIT) tərəfindən hazırlanmış bir sıra prinsip və qaydalar toplusudur. UNIDROIT prinsipləri beynəlxalq ticarət müqavilələri üçün ortaq bir hüquqi baza təmin edir. Bu prinsiplər, dövlətlər və şirkətlər arasında hüquqi tənzimləmələrin harmonizasiyasına kömək edir və tərəflər arasında anlaşmaların necə həll olunacağını müəyyən edir. Hərçənd UNIDROIT prinsipləri məcburi deyil, lakin onların tətbiqi hüquqi mübahisələrin həllində geniş istifadə edilir və beynəlxalq hüququn unifikasiyasında əhəmiyyətli rol oynayır.

Akreditiflər beynəlxalq ticarətdə ödənişlərin təminatında mühüm rol oynayır. ICC-nin akreditif qaydaları, ödənişlərin təhlükəsiz və etibarlı şəkildə həyata keçirilməsini təmin edən standartlardır. Bu qaydalar ticarət tərəfləri arasında maliyyə əməliyyatlarının necə aparılacağını təyin edir. Hüquqi baxımdan yumşaq hüquqa aid olsa da, ICC qaydaları beynəlxalq maliyyə və ticarət münasibətlərinin unifikasiyasında əsas rol oynayır. Bu qaydalar beynəlxalq bank sistemləri və ticarətçilər tərəfindən qəbul edildiyindən, tərəflər arasında etimad və şəffaflıq yaradır.

Yumşaq hüquq, məcburi olmamasına baxmayaraq, beynəlxalq hüququn və ticarət münasibətlərinin unifikasiyasında mühüm rol oynayır. INCOTERMS, UNIDROIT prinsipləri və ICC akreditif qaydaları, fərqli hüquq sistemlərinin bir araya gətirilməsi və vahid hüquqi çərçivədə fəaliyyət göstərməsi üçün bir vasitədir. Təbii ki, yumşaq hüquq vasitələrinin sayı bu alətlərlə yekunlaşmır. Bu qaydalar beynəlxalq hüquq sistemlərinin bir-birinə yaxınlaşmasını və tərəflər arasında effektiv əməkdaşlıq qurulmasını asanlaşdırır.

Model müqavilələr də beynəlxalq hüququn unifikasiyasında vacib alətlərdən biri hesab olunur. Bu müqavilələr müxtəlif ölkələr arasında ortaq hüquqi standartlar yaratmağa kömək edir və beynəlxalq ticarətin hüquqi mübahisələrdən kənar şəkildə aparılmasına töhfə verir. Məsələn, FIDIC (Fédération Internationale des Ingénieurs-Conseils) tərəfindən hazırlanan model müqavilələr inşaat sahəsində geniş istifadə olunur. Onun Qırmızı Kitabı, xüsusilə beynəlxalq tikinti layihələrində işçi və podratçılar arasında hüquqi məsələlərin tənzimlənməsi üçün tətbiq olunur. FIDIC-in müqavilə şərtləri, layihələrin icrası zamanı yaranan hüquqi çətinliklərin həlli üçün dünya üzrə qəbul edilmiş standartlar kimi qəbul edilir.

Digər bir nümunə isə ICC-nin (Beynəlxalq Ticarət Palatası) model müqavilələridir. ICC müxtəlif kommersiya fəaliyyətləri üçün hazırladığı müqavilələr vasitəsilə beynəlxalq ticarət münasibətlərində şəffaflıq və hüquqi sabitlik yaradır. Onun agentlik, distribyutorluq və çatdırılma müqavilələri beynəlxalq ticarətdə tez-tez tətbiq olunan hüquqi çərçivələrdir. Bu müqavilələr hüquqi risklərin minimuma endirilməsi və tərəflər arasında hüquqi anlaşmanın asanlaşdırılması üçün unifikasiyanı təşviq edir.

ITC (Beynəlxalq Ticarət Mərkəzi) kiçik və orta sahibkarlar üçün idxal-ixrac əməliyyatlarını asanlaşdıran hüquqi model müqavilələr hazırlayır. Onun təklif etdiyi şablon müqavilələr tərəflər arasında qarşılıqlı anlaşma yaradır və hüquqi mübahisələrin qarşısını alır. Xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün hüquqi resursların məhdud olduğu hallarda ITC-nin təklif etdiyi bu model müqavilələr hüquqi müstəvidə əhəmiyyətli bir vəsaitə çevrilir.

Bu model müqavilələr müxtəlif ölkələrin hüquq sistemlərində fərqli yanaşmalara qarşı hüquqi uyğunlaşma təmin edir. Bunun nəticəsində, beynəlxalq kommersiya əməliyyatlarında hüquqi mübahisələrin qarşısının alınması və tərəflər arasında şəffaflıq artırılır. Model müqavilələrin tətbiqi beynəlxalq hüququn unifikasiyasına və harmonizasiyasına əhəmiyyətli dərəcədə töhfə verir.

Beləliklə, FIDIC, ICC və ITC kimi qurumlar tərəfindən təqdim olunan model müqavilələr hüququn qloballaşmasında mühüm rol oynayır və beynəlxalq ticarət fəaliyyətlərinin daha sabit, səmərəli və hüquqi mübahisələrdən uzaq şəkildə aparılmasına şərait yaradır. Bu alətlər həm hüquqi riskləri minimuma endirir, həm də hüquqi sabitlik və şəffaflıq təmin edir.

Beynəlxalq ticarət hüququnun unifikasiyasında bir digər vasitə isə hüquqi bələdçilərdir.  Hüquqi bələdçilərdir (“legal guides”), müəyyən hüquqi məsələlərdə yönləndirmə və məsləhət verən sənədlərdir. Bu bələdçilər, mütəxəssislərə və şirkətlərə hüquqi mühitdə necə fəaliyyət göstərəcəkləri barədə məlumat təqdim edir. Məsələn, Beynəlxalq Ticarət Palatasının (ICC) Ticarət Hüququ Bələdçiləri beynəlxalq ticarət qaydaları, müqavilə şərtləri və mübahisələrin həlli haqqında ətraflı məlumat təqdim edir. Bu bələdçilər, hüquqi qərarların qəbulunu asanlaşdırır və beynəlxalq hüquqi mühitdə şəffaflığı artırır.

Hüququn unifikasiyası metodları, beynəlxalq hüquqi uyğunluğu təmin etmək, hüquqi qeyri-müəyyənliyi azaltmaq və beynəlxalq əməkdaşlığı gücləndirmək məqsədini güdür. Bu metodların birgə tətbiqi, beynəlxalq hüquqi mühitin daha şəffaf, proqnozlaşdırıla bilər və uyğunlaşdırılmış olmasına kömək edir.

Hüququn unifikasiyası prosesində əsas aparıcı rolu müəyyən beynəlxalq təşkilatlar oynayır. Öz fəaliyyəti ilə bu prosesə töhfə verən bir sıra təşkilatlar olsa da, onlar arasında ən mühümlərinin UNCITRAL (BMT Beynəlxalq Ticarət Hüququ üzrə Komissiya), UNIDROIT (Beynəlxalq Özəl Hüququn Unifikasiyası İnstitutu), HCCH (Haaqa Beynəlxalq Özəl Hüquq Konfransı), ICC (Beynəlxalq Ticarət Palatası) olduğunu söyləmək mümkündür.

UNCITRAL 1966-cı ildə yaradılmış və beynəlxalq ticarət hüququnun harmonizasiyası üçün qlobal standartlar hazırlayan aparıcı qurumdur. Onun ən mühüm nailiyyətlərindən biri Beynəlxalq Malların Satışı üzrə BMT Konvensiyasıdır (CISG), hansı ki, ölkələr arasında ticarət əməliyyatlarında hüquqi qeyri-müəyyənlikləri azaldır və ümumi qaydalar müəyyən edir. UNCITRAL həmçinin elektron ticarət, beynəlxalq arbitraj və s. sahələrdə də unifikasiya fəaliyyətləri həyata keçirmişdir.

UNIDROIT 1926-cı ildən bəri fəaliyyət göstərən və beynəlxalq özəl hüququn standartlaşdırılması üçün önəmli sənədlər hazırlayan təşkilatdır. Onun tərtib etdiyi Beynəlxalq Ticarət Müqavilələri Prinsipləri, müxtəlif hüquq sistemlərinə malik ölkələr arasında müqavilələrin şərtlərini uyğunlaşdıraraq, hüquqi münasibətləri sadələşdirir. Bu prinsiplər ölkələr arasında daha effektiv ticarət əlaqələrinin yaradılmasına imkan yaradır.

HCCH, beynəlxalq özəl hüququn inkişafı və harmonizasiyası ilə məşğul olan əsas qurumlardan biridir. Haaqa Konvensiyaları çərçivəsində ailə hüququndan tutmuş, ticarət müqavilələrinə qədər geniş spektrdə hüquqi münasibətlər tənzimlənir. HCCH tərəfindən qəbul edilən Məhkəmə Qərarlarının Tanınması və İcrası haqqında Konvensiya qlobal səviyyədə hüquqi qərarların tanınması və icrasını sadələşdirərək, ölkələrarası hüquqi münasibətləri gücləndirir.

ICC, qlobal biznes və ticarət hüququnun standartlaşdırılması üçün mühüm fəaliyyət göstərir. Təşkilatın hazırladığı INCOTERMS qaydaları beynəlxalq ticarətdə istifadə edilən terminləri və şərtləri müəyyən edərək, tərəflər arasında ticarət əməliyyatlarının hüquqi çərçivəsini dəqiqləşdirir. Bu qaydalar hüquqi mübahisələrin və anlaşılmazlıqların azalmasına böyük kömək edir.

Bu təşkilatların fəaliyyətləri beynəlxalq hüququn unifikasiyası və harmonizasiyasında mühüm rol oynayır. Onların hazırladıqları konvensiyalar və hüquqi sənədlər beynəlxalq hüquqi sistemlərin inkişafına və qlobal səviyyədə hüquqi uyğunluğun yaranmasına təkan verir.

Beləliklə, hüququn unifikasiyası qlobal ticarət və əməkdaşlıq üçün hüquqi çərçivələri gücləndirir, tərəflər arasında inamı artırır. Hüququn unifikasiyası qlobal ticarət və iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsinə töhfə verən vacib bir prosesdir. Hüquqi standartların yaxınlaşdırılması və vahid və ya bənzər normativ bazanın yaradılması, həm biznes mühitini asanlaşdırır, həm də dövlətlərarası əlaqələri möhkəmləndirir. Gələcəkdə da hüququn unifikasiyası üzrə atılan addımlar, beynəlxalq əməkdaşlığın genişlənməsinə və qlobal iqtisadiyyatın daha sabit, səmərəli və şəffaf olmasına xidmət edəcəkdir.