BEYNƏLXALQ TİCARƏTDƏ DAŞIMA HÜQUQUNUN UNİFİKASİYASI

Beynəlxalq ticarətin sürətli inkişafı və qloballaşma prosesləri nəticəsində daşıma sistemləri də mürəkkəbləşmiş və müxtəlif növləri (deniz, quru, dəmiryol, hava) ehtiva edən multimodal daşıma üsulları geniş yayılmışdır. Bu çoxşaxəli daşıma sistemləri, ticarətin səmərəliliyini artırmaqla yanaşı, hüquqi tənzimləmələrdə də uyğunluq və harmonizasiya tələb edir. Lakin, hər bir daşıma növünün özünəməxsus hüquqi çərçivəsi və beynəlxalq konvensiyaları olması, daşıma hüququnun unifikasiyasını zəruri edir.

Daşıma hüququnun unifikasiyası, müxtəlif ölkələrin qanunvericilik sistemləri arasında uyğunluq yaratmaq, mübahisələrin həllini asanlaşdırmaq və ticarət əməliyyatlarının şəffaflığını təmin etmək məqsədi daşıyır. Bu yazıda, deniz, hava, hava və dəmiryol daşımalarının hüquqi aspektlərini və multimodal daşımanın tələblərini nəzərdən keçirərək, beynəlxalq ticarətdə daşıma hüququnun unifikasiyasının əhəmiyyətini araşdıracağıq.

Dəniz yoluyla beynəlxalq daşıma

Dəniz yoluyla beynəlxalq daşıma ilə əlaqədar əsas beynəlxalq sənəd 2008-ci il tarixli "Tamamilə və ya Qismən Dəniz Yoluyla Beynəlxalq Yükdaşıma Müqavilələri Haqqında" BMT Konvensiyasıdır. "Rotterdam Qaydaları" olaraq da tanınan bu konvensiya, dəniz yükdaşımaları ilə bağlı beynəlxalq müqavilələri tənzimləyən hüquqi çərçivəni təmin etməyi hədəfləyir və Beynəlxalq Ticarət Hüququ üzrə BMT Komissiyası (UNCITRAL) tərəfindən hazırlanıb. Rotterdam Qaydaları, 1924-cü ildə qəbul edilmiş Haaqa Qaydaları, 1968-ci il Visbi Protokolu və 1978-ci il Hamburq Qaydalarından sonra beynəlxalq dəniz daşımaları hüququnun modernləşdirilməsi məqsədilə qəbul olunmuşdur.

Rotterdam Qaydalarının əsas məqsədi, qlobal dəniz ticarətində yükdaşıma müqavilələrini asanlaşdırmaq, hüquqi uyğunsuzluqları aradan qaldırmaq və yük sahibləri ilə daşıyıcılar arasında daha balanslı hüquqi münasibətlər yaratmaqdır. Bu qaydalar, yük sahibləri, dəniz daşıyıcıları, habelə logistika şirkətləri üçün daha şəffaf və ədalətli bir hüquqi çərçivə təqdim edir.

Rotterdam Qaydalarının digər əhəmiyyətli bir xüsusiyyəti isə "nəqliyyat sənədi"nin əhatə dairəsini genişləndirməsidir. Konvensiya, yalnız dəniz daşımaları ilə məhdudlaşmır, həm də multimodal nəqliyyat sistemlərini (məsələn, dəniz və quru nəqliyyatı birlikdə) nəzərdə tutur. Bu, beynəlxalq yükdaşımalarının reallıqlarını daha dəqiq əks etdirən və müxtəlif nəqliyyat vasitələri arasında hüquqi boşluqların yaranmasının qarşısını alan bir yenilikdir. Rotterdam Qaydalarının bu cəhəti multimodal nəqliyyat operatorları üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Rotterdam Qaydaları həmçinin daşıyıcıların məsuliyyətini tənzimləyir. Ənənəvi qaydalardan fərqli olaraq, Rotterdam Qaydaları daşıyıcıların məsuliyyətini genişləndirərək, onların yükün itkisi və ya zədələnməsi hallarında məsuliyyətini artırır. Bu qaydalar, daşıyıcıların müəyyən hallarda məsuliyyətdən azad olmasına da imkan verir, lakin bu, yalnız müqavilədə nəzərdə tutulmuş hallar və sübutlar əsasında mümkün olur.

Bu qaydaların tətbiqi beynəlxalq ticarət və nəqliyyat sektorunda hüquqi sabitliyin və hüquqi tənzimləmənin effektivliyinin artırılması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Rotterdam Qaydaları, həmçinin rəqəmsal sənədləşdirmə sistemlərinin istifadəsini də təşviq edir, bu da müasir dövrdə texnoloji yeniliklər və effektivlik baxımından böyük üstünlük yaradır.

Rotterdam Qaydaları hələ tam qlobal qəbul tapmasa da, dəniz daşımaları hüququnun gələcəkdə inkişafı üçün mühüm bir addım olaraq qəbul edilir. Konvensiyanın məqsədi, beynəlxalq ticarətin daha səmərəli və hüquqi baxımdan sabit bir mühitdə həyata keçirilməsinə dəstək olmaqdır.

Hava yoluyla beynəlxalq daşıma

"Hava Yoluyla Beynəlxalq Daşıma Haqqında Müəyyən Qaydaların Unifikasiyası Haqqında" Konvensiya (Montreal Konvensiyası), beynəlxalq hava daşımaları sahəsində sərnişinlərin və yükdaşımaların hüquqi baxımdan qorunmasını təmin etmək və mövcud tənzimləmələri unifikasiya etmək məqsədilə qəbul edilmişdir. 28 may 1999-cu ildə imzalanan bu Konvensiya, əvvəlki Varşava Konvensiyasını modernləşdirmək və yeniləmək üçün yaradılmışdır.

Montreal Konvensiyasının əsas məqsədi, beynəlxalq hava yollarının mülki məsuliyyətini müəyyən etmək və sərnişinlərin hüquqlarını gücləndirməkdir. Bu sənəd, hava yollarının sərnişinlərə, baqaja və yüklərə ziyan dəyməsi və ya gecikmə halında məsuliyyət daşıdığı halları daha şəffaf və ədalətli şəkildə tənzimləyir. Bu cür məsuliyyətləri harmonizasiya etmək, beynəlxalq hava daşımalarında hüquqi qeyri-müəyyənliklərin qarşısını alır və mübahisələrin həlli prosesini sadələşdirir.

Montreal Konvensiyasına əsasən, hava yolları sərnişinlərin ölməsi və ya yaralanması hallarında məhdudiyyətsiz məsuliyyət daşıyır. Sərnişinlərin ölüm və ya fiziki zədələnməsi ilə nəticələnən hadisələrdə, hava yolları, 128,821 SDR[1] (Special Drawing Rights) məbləğinə qədər məsuliyyət daşıyır, lakin əgər zərərin qarşısını almaq üçün lazımi tədbirlər görmədiyi məhkəmədə sübut olunarsa, məsuliyyət həddi bu məbləği də aşa bilər.

Yüklər və baqajlar üçün məsuliyyətə gəldikdə, Konvensiya daşıyıcılara məhdud məsuliyyət təyin edir. Baqaj itkisi və ya zədələnməsi hallarında, hava yolları hər bir sərnişin üçün maksimum 1,288 SDR məbləğində kompensasiya ödənişi etməlidir. Yüklərin itirilməsi və ya zədələnməsi hallarında isə bu məbləğ 22 SDR/kq ilə məhdudlaşdırılıb.

Montreal Konvensiyası həmçinin sərnişinlərə hüquqlarını qorumaq üçün müəyyən müddətlər müəyyən edir. Sərnişinlər, baqaj itkisi və ya zədələnməsi ilə bağlı iddialarını 7 gün ərzində, gecikmə ilə bağlı iddialarını isə 21 gün ərzində təqdim etməlidirlər.

Bu Konvensiya, 130-dan çox dövlət tərəfindən ratifikasiya edilib və beynəlxalq hava daşımalarında sərnişinlər və hava yolları arasında hüquqi balansın təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Montreal Konvensiyası, beynəlxalq hava daşımaları sahəsində hüquqi sabitliyi və sərnişinlərin hüquqlarının müdafiəsini gücləndirmək üçün müasir bir mexanizm təklif edir.
 

Dəmir yolu ilə beynəlxalq daşıma

1980-ci il Beynəlxalq Dəmir Yolu ilə Daşımalar Haqqında Konvensiya (COTIF) beynəlxalq səviyyədə dəmir yolu ilə yük və sərnişin daşımalarının hüquqi tənzimlənməsi üçün əsas sənədlərdən biridir. Konvensiya, Beynəlxalq Dəmir Yolu Nəqliyyatı üzrə Hökumətlərarası Təşkilatın (OTIF) nəzdində qəbul edilmişdir və beynəlxalq dəmir yolu daşımalarının hüquqi unifikasiyasını təmin etmək məqsədilə yaradılmışdır.

COTIF-in məqsədi, üzv dövlətlər arasında dəmir yolu ilə daşımalar zamanı yaranan məsuliyyətlərin və öhdəliklərin vahid hüquqi çərçivə daxilində tənzimlənməsini təmin etməkdir. Bu konvensiya, həm sərnişin, həm də yük daşımalarına aid qaydaları müəyyən edir və beynəlxalq daşımaların daha səmərəli, təhlükəsiz və etibarlı olmasına şərait yaradır. Konvensiyanın əsas məqamları arasında sərnişinlərin və yüklərin zədələnməsi və ya itirilməsi hallarında daşınmaçının məsuliyyəti, müvafiq kompensasiyaların ödənilməsi, həmçinin daşınmalar zamanı meydana çıxan gecikmələrlə bağlı məsuliyyət qaydaları yer alır.

COTIF çərçivəsində iki əsas əlavə mövcuddur: Beynəlxalq Dəmir Yolu ilə Yükdaşımalar Haqqında Qaydalar (CIM) və Beynəlxalq Dəmir Yolu ilə Sərnişin Daşımaları Haqqında Qaydalar (CIV). CIM əlavəsi, dəmir yolu ilə yük daşımaları üçün tətbiq olunan hüquqi qaydaları tənzimləyir və yükdaşımalarının səmərəli və təhlükəsiz şəkildə həyata keçirilməsini təmin edir. CIV əlavəsi isə sərnişin daşımalarına dair hüquqi tənzimləmələr təqdim edir, sərnişinlərin hüquqlarını qorumaqla yanaşı, onların təhlükəsizliyini təmin edir.

Bu konvensiyanın qəbulu ilə, dəmir yolu ilə beynəlxalq daşımalar daha inteqrasiya olunmuş və vahid qaydalar çərçivəsində həyata keçirilir. Bu, müxtəlif ölkələr arasında dəmir yolu ilə daşımaların daha rahat, hüquqi cəhətdən sabit və ticarət əlaqələrinin güclənməsinə xidmət edir. COTIF-in tətbiqi nəticəsində beynəlxalq dəmir yolu daşımaları sahəsində hüquqi fərqliliklər aradan qaldırılmış və bu sahədə vahid hüquqi rejim yaradılmışdır. Bu da öz növbəsində, beynəlxalq səviyyədə dəmir yolu nəqliyyatının inkişafına və tərəflər arasında hüquqi mübahisələrin daha tez və effektiv həllinə şərait yaratmışdır.

Konvensiyanın qəbul edilməsi beynəlxalq nəqliyyat sahəsində həm hüquqi, həm də iqtisadi inteqrasiyanın güclənməsinə mühüm töhfə verir. Beynəlxalq səviyyədə dəmir yolu nəqliyyatında hüquqi sabitlik, mübahisələrin qarşısının alınması və nəqliyyatın təhlükəsizliyinin təmin edilməsi kimi əsas məqsədlər COTIF vasitəsilə uğurla həyata keçirilir.

Quru yoluyla beynəlxalq daşıma

Quru nəqliyyatı ilə beynəlxalq yükdaşıma sahəsində hüquqi bazanın yaradılması məqsədilə 19 may 1956-cı ildə Cenevrədə Beynəlxalq Yükdaşıma Müqavilələri Haqqında Konvensiya (Convention on the Contract for the International Carriage of Goods by Road – CMR) qəbul olunmuşdur. Bu konvensiya əsasən Avropa ölkələri arasında yük daşımalarını tənzimləyir, lakin dünyanın digər bölgələrində də geniş tətbiq olunur.

CMR Konvensiyası beynəlxalq ticarətdə avtomobil yolu ilə malların daşınmasını tənzimləyir və tərəflər arasında hüquqi öhdəliklər, məsuliyyətlər və icra prosedurlarını müəyyən edir. Konvensiyaya əsasən, daşınma müqaviləsində yükdaşıyan və yükgöndərən arasında əlaqələr, malların daşınması zamanı risklərin bölüşdürülməsi, gecikmələr və itkilər hallarında məsuliyyət kimi məsələlər tənzimlənir.

1978-ci ildə qəbul edilən Əlavə Protokol isə konvensiyanın bəzi müddəalarına elektron məlumat mübadiləsi və texnologiyaların tətbiqi ilə bağlı yeniliklər gətirmişdir. Bu protokol, ənənəvi kağız daşıma sənədlərinin (məsələn, CMR sənədi) elektron versiyaları ilə əvəz olunmasına imkan yaradır və beynəlxalq ticarətdə sənədləşmə proseslərini sadələşdirir. Elektron CMR (e-CMR) ilə rəqəmsal sənədləşmə daha şəffaf və sürətli hala gəlmişdir.

Konvensiya, yükdaşıyıcının məsuliyyətini tənzimləyərkən malların itirilməsi və ya zədələnməsi ilə bağlı kompensasiya mexanizmini də müəyyən edir. Burada daşınan yükün qiyməti əsasında hesablanan kompensasiya məhdudlaşdırıla bilər. Həmçinin, yükdaşıyan bəzi hallarda, məsələn, təbii fəlakətlər və ya müharibə kimi hallarda məsuliyyətdən azad ola bilər.

Cenevrə Konvensiyası beynəlxalq yükdaşıma hüququnda vacib sənəd olmaqla yanaşı, ölkələr arasında yük daşımalarının hüquqi təhlükəsizliyini təmin edir. Azərbaycanda da CMR Konvensiyasının müddəaları tətbiq olunur və beynəlxalq yükdaşımalar zamanı tərəflər arasında yaranan mübahisələrin həlli bu hüquqi çərçivəyə əsasən aparılır.

Bu konvensiyanın məqsədi, beynəlxalq yükdaşımaların standartlaşdırılması və ticarət proseslərində risklərin ədalətli şəkildə bölüşdürülməsini təmin etməkdir. CMR və onun 1978-ci il Əlavə Protokolu müasir dövrdə beynəlxalq ticarətdə effektiv nəqliyyat sistemlərinin qurulmasında mühüm rol oynayır.

Beynəlxalq multimodal yükdaşıma

Multimodal yükdaşıma – yəni bir yükün iki və ya daha çox fərqli nəqliyyat vasitəsindən istifadə etməklə daşınması – beynəlxalq ticarətdə mühüm yer tutur. Bu cür daşımaların hüquqi tənzimlənməsi məqsədilə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Beynəlxalq Multimodal Yükdaşıma Konvensiyası (United Nations Convention on International Multimodal Transport of Goods) hazırlanmışdır.

Bu konvensiyanın hazırlanmasına dair işlər Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ticarət və İnkişaf Konfransı (UNCTAD) çərçivəsində 1970-ci illərdə başlamışdır. Konvensiya 24 may 1980-ci ildə Cenevrədə qəbul olunmuşdur. Onun hazırlanması zamanı beynəlxalq ticarətin iştirakçıları – daşıyıcılar, yükgöndərənlər, hökumətlər və müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar arasında uzunmüddətli müzakirələr aparılmışdır. Konvensiyanın əsas məqsədi müxtəlif nəqliyyat növləri arasında əlaqələndirməni hüquqi çərçivəyə salmaq, daşıma proseslərini asanlaşdırmaq və iştirakçılar arasında məsuliyyəti aydın şəkildə müəyyən etmək idi.

Konvensiya multimodal nəqliyyat operatorunun (MNO) məsuliyyətini vahid qaydalar əsasında müəyyən edir.

Əsas prinsiplər bunlardır:

• Vahid məsuliyyət sistemi: Multimodal nəqliyyat operatoru yükün qəbulu və son ünvana çatdırılması arasındakı bütün mərhələlərdə məsuliyyət daşıyır.
• Hüquqi şəffaflıq: Yük sahibləri və daşıyıcılar arasında mübahisələrin qarşısını almaq üçün beynəlxalq səviyyədə tanınan multimodal daşınma sənədi (Multimodal Transport Document) təqdim edilir.
• Məsuliyyətin məhdudlaşdırılması: Konvensiya müəyyən hallarda daşıyıcının məsuliyyətinin məhdudlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Bu, daşımalar zamanı daşıyıcının müflis olmaması və yük sahiblərinin kompensasiya ala bilməsi üçün balanslı mexanizm yaradır.
• Müxtəlif nəqliyyat rejimlərinin tənzimlənməsi: Konvensiya dəniz, hava, dəmir yolu və avtomobil nəqliyyatı qaydalarına uyğunlaşdırılmış vahid hüquqi sistem yaratmağa çalışır.

Baxmayaraq ki, BMT-nin Beynəlxalq Multimodal Yükdaşıma Konvensiyası 1980-ci ildə qəbul edilmişdir, o, hələ də qüvvəyə minməmişdir. Bunun səbəbi isə kifayət qədər ölkənin bu konvensiyanı ratifikasiya etməməsidir. Konvensiyanın qüvvəyə minməsi üçün minimum 30 dövlətin onu təsdiqləməsi tələb olunurdu, lakin bu rəqəmə heç vaxt çatılmayıb.

Bununla belə, konvensiyada müəyyən edilən prinsiplər və hüquqi normalar Beynəlxalq Ticarət Palatası (ICC), BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası (UNECE) və digər təşkilatlar tərəfindən qəbul edilən qaydalara təsir göstərmişdir. Bu səbəbdən, multimodal daşımalarla bağlı milli və beynəlxalq qanunvericiliklərdə bu konvensiyanın bəzi müddəaları istifadə olunmaqdadır.

Hazırda multimodal yükdaşıma dünya ticarətinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Xüsusilə, qlobal tədarük zəncirlərinin mürəkkəbləşməsi, konteyner daşımalarının artması və beynəlxalq logistika şirkətlərinin böyüməsi multimodal daşımaların tənzimlənməsinin əhəmiyyətini artırır.

Konvensiyanın qüvvəyə minməməsinə baxmayaraq, onun prinsipləri bir çox beynəlxalq müqavilələr və milli qanunlar tərəfindən mənimsənilmişdir. Məsələn, Beynəlxalq Dəniz Təşkilatının (IMO) qəbul etdiyi müəyyən qaydalar, BMT-nin Ticarət və Nəqliyyat üzrə Model Qanunları və Avropa İttifaqının daşımalarla bağlı normativ aktları bu konvensiyadan ilhamlanmışdır.

Bəzi beynəlxalq təşkilatlar və dövlətlər multimodal daşımaların vahid qaydalar əsasında tənzimlənməsi üçün yeni hüquqi mexanizmlər üzərində işləməyə davam edirlər. Xüsusilə, Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) kimi regional qurumlar da öz üzv dövlətləri arasında multimodal daşımaların hüquqi çərçivəsinin unifikasiyası məsələsinə diqqət ayıra bilər.

BMT-nin Beynəlxalq Multimodal Yükdaşıma Konvensiyası qlobal ticarətdə multimodal daşımaların hüquqi əsaslarını müəyyən etmək üçün mühüm bir təşəbbüs olmuşdur. Lakin ratifikasiya prosesi başa çatmadığı üçün o, hələ də qüvvəyə minməmişdir. Bununla belə, konvensiyanın prinsipləri beynəlxalq ticarət və nəqliyyat qanunvericiliyinə böyük təsir göstərmişdir.

Gələcəkdə beynəlxalq multimodal daşımaların hüquqi unifikasiyası daha da aktuallaşa bilər və yeni hüquqi mexanizmlərin yaradılması üçün bu konvensiya baza rolunu oynaya bilər. Xüsusilə, artan qlobal ticarət və rəqəmsal logistika sistemlərinin inkişafı multimodal daşımalar üçün vahid hüquqi çərçivənin zəruriliyini daha da artırır.

Nəticə

Beynəlxalq ticarətdə daşıma hüququnun unifikasiyası, qlobal iqtisadiyyatın tələblərinə uyğun olaraq daşıma sistemlərinin daha effektiv və şəffaf idarə edilməsi üçün vacib bir addımdır. Deniz, quru, dəmiryol və hava daşımalarının hər birinin özünəməxsus hüquqi çərçivəsi olsa da, bu sistemlərin harmonizasiyası, müxtəlif ölkələrin qanunvericilik sistemləri arasında uyğunluq yaratmaqla, ticarət əməliyyatlarını asanlaşdırır.

Multimodal daşıma, müasir ticarətin əsas tələblərindən biri olaraq, hüquqi tənzimləmələrin də bu istiqamətdə inkişaf etməsini tələb edir. Beynəlxalq konvensiyalar və müqavilələr vasitəsilə daşıma hüququnun unifikasiyası, mübahisələrin həllini sürətləndirir və ticarət əməliyyatlarının risklərini azaldır.

Gələcəkdə, texnologiyanın inkişafı və ticarətin daha da qloballaşması ilə daşıma hüququnun unifikasiyası daha da əhəmiyyət qazanacaq. Bu proses, ticarət əməliyyatlarının daha təhlükəsiz, şəffaf və səmərəli olması üçün əsas şərtlərdən biridir.

[1] SDR (Special Drawing Rights) Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF) tərəfindən yaradılan beynəlxalq ehtiyat aktividir. SDR valyutası dünya maliyyə sistemində sabitliyi təmin etmək üçün istifadə edilir və üzv ölkələrin rəsmi ehtiyatlarına əlavə dəstək olaraq xidmət edir. SDR-in dəyəri müəyyən bir səbət valyutası əsasında təyin edilir. Bu səbətə ABŞ dolları, avro, Çin yuanı, Yapon yeni və İngilis funt sterlinqi daxildir.